Hüseynî aşîrân makâmı özellikleri
Eskiden bu makama Vech-i hüseyni adı verilirdi.
- Durağı: Hüseynî aşîrân perdesidir.
- Seyri: İnicidir.
- Dizisi: Makâm, Hüseynî aşîrân makâmı, yerinde Hüseyni makâmı dizisine, Hüseyni aşirân perdesinde bir Uşşak dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir (Hüseyni dizisi = Hüseyni beşlisi + 5.derece üzerinde Uşşak dörtlüsüdür)
- Güçlüsü: Giriş seyrinde hâkim olan Hüseyni makâmının güçlüsü, Hüseyni perdesi, bu makamda da güçlüdür. Üzerinde Uşşak çeşnili yarım karar yapılır. Hüseyni dizisinin karar perdesi olan Dügâh perdesi de ikinci mertebe güçlü durumundadır ve önemlidir.
- Donanımı: Hüseyni makâmı gibi si için koma bemolü, fa için bakiye diyezi donanıma yazılır. Gerekli değişiklikler eser içinde gösterilir.
- Perdelerin isimleri: Pestten tize doğru: Hüseynî aşîrân, Irak, Rast, Dügâh, Segâh, Çargâh, Nevâ, Hüseyni Eviç veya Acem, Gerdâniye, Muhayyer’dir.
- Yeden’i: Portenin altındaki re Yegâh perdesidir.
Genişlemesi
Makâm, pek geniş bir alanda seyr etmez. Bununla berâber çok gerekirse Dügâh perdesi üzerinde bulunan Hüseyni beşlisi simetrik olarak Muhayyer perdesi üzerine göçürülebilir. Makam bir başka şekilde de şöyle genişleyebilir: Hüseyni perdesi üzerinde bulunan Uşşak dörtlüsü, Muhayyer perdesi üzerine Bûselik beşlisi getirerek, Uşşak dizisi hâlinde uzatılır.
Bu uzamada kullanılan si Tiz Bûselik’tir. Önceden de söylediğimiz gibi, Hüseynî aşirân makâmını böyle geniş kullanmak doğru olmaz. Hele Muhayyer perdesinde kesinlikle asma karar yapılmaz. Yegâh’da Rast’lı düşülebilir.
Makâmın seyri
Yerindeki Hüseyni dizisi ile güçlü Hüseyni perdesi civârından seyre başlanır. Diziyi meydana getiren çeşnilerde karışık gezinilip, gerekli asma kararlar gösterildikten sonra, güçlü Hüseyni perdesinde Uşşak çeşnisiyle yarım karar yapılır.
Daha sonra yine karışık gezinilerek, Dügâh perdesinde Hüseyni makâmı bitirilir. Nihâyet Hüseynî aşîrân perdesindeki Uşşak dörtlüsüne geçilir. Bu arada seyrin sonuna yaklaşıldığında yerindeki Hicaz ve Nikriz geçkileri yapılır. Tekrar Hüseynî aşîrân’daki Uşşak dörtlüsüne dönülür ve bu dörtlü ile Hüseynî aşirân perdesinde tam karar yapılır.
Asma karar perdeleri
Hüseynî aşîrân makâmının önemli bir kısmını meydana getiren Hüseyni makâmının bütün asma karar perdeleri, bu makamda da geçerlidir. Biliyoruz ki Hüseyni makâmının en karakteristik asma karar perdesi Çargâh’dır. Eğer Acem’li Hüseyni dizisi kullanılıyorsa, yâni Eviç perdesi yerine Acem perdesi basılıyorsa, Çargâh perdesindeki asma karar Çargâh çeşnilidir. Nevâ perdesinde Rast çeşnili asma karar yapılabilir.
Fakat Acem’li Hüseyni dizisi kullanılıyorsa, Nevâ perdesinde Bûselik çeşnisiyle asma karar yapılır. Segâh perdesinde Segâh ve Ferahnâk çeşnisiyle veya Segâh üçlüsü ile asma karar yapılır. Rast perdesinde Rast’lı , Irak perdesinde Segâh’lı asma kararlar fazla ısrar edilmeksizin yapılabilir.
Yegâh perdesinde Rast çeşnili asma karar kullanılabilir. Hüseynî aşîrân makâmındaki eserlerde tam karara yakın yerinde (Dügâh’da) Hicaz ve yerinde (Rast’ta) Nikriz geçkileri yapmak âdet olmuştur ki, Hüseynî aşirân perdesindeki Uşşak dörtlüsünü de bu geçkiye eklersek bu, Hüseynî aşîrân’da bir Karcığar geçkisidir diyebiliriz.
Bu yerindeki Hicaz ve Nikriz geçkileri Hüseynî aşîrân’daki Uşşak dörtlüsünün Beyâti dizisine dönüşüp, yerindeki Beyâti makâmının dördüncü derecede Hicaz, üçüncü derecede Nikriz’li asma karar yaptığı gibi, şimdi Hüseynî aşîrân perdesindeki Beyâti dizisinin dördüncü ve üçüncü derecelerinde de aynı geçkiyi yapmasıdır.
Nitekim eserlerde bu geçkiden az önce Hüseynî aşirân makâmı dizisinin Segâh perdesinin Bûselik perdesine dönüşmesi, yani Dügâh perdesine Bûselik’li düşülmesi de Hüseynî aşîrân perdesindeki Uşşak dörtlüsünün Beyâti dizisi hâlinde uzatıldığını ispatlar.
Yerindeki Nikriz beşlisinden sonra Irak perdesinde asma karar yapılırsa, Irak’da Hüzzam beşlisi meydana gelir. Bütün bunlarla berâber yerinde Hicaz ve Nikriz geçkileri yapılmadan da Hüseynî aşîrân makâmı oluşur. Esâsen bu geçkiler zarûri değil, yaygın âdet hâlindedir. Kaynak: eksd.org.tr
